Niniejsza publikacja zawiera materiały z dwóch Ogólnopolskich Konferencji Nauczycieli i Wychowawców (10 III 2012; 9 III 2013) zorganizowanych przez Fundację Servire Veritati Instytut Edukacji Narodowej oraz Katedrę Pedagogiki Chrześcijańskiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Pierwsza z nich pod hasłem Nauczyciel wobec cywilizacji uzależnień i agresji podejmowała problem wpływu generowanych przez konsumpcjonizm tendencji do uzależnień na szkołę i wychowanie, zaś druga pod hasłem Nauczyciel i szkoła wobec wychowania koncentrowała się na wskazaniu możliwości wychowawczych współczesnej szkoły i zadań stojących przed nauczycielem. Obie konferencje były elementem prowadzonej przez Fundację Servire Veritati Ogólnopolskiej Akcji Wychowawczej Młodzi z charakterem.
Wybrane materiały będące owocem powyższych obrad weszły w skład niniejszej książki podzielonej na trzy części. Część I: U podstaw wychowania zawiera cztery artykuły: Personalistyczna koncepcja człowieka podstawą pedagogiae perennis i pedagogiki chrześcijańskiej (T. Zawojska), Cnoty podstawą wychowania (Z. Pańpuch), Charakter jako struktura osobowości, umożliwiająca integrację i transcendencję osoby (A. Lendzion), Miejsce charakteru w strukturze psychicznej młodego człowieka (A. Celińska-Miszczuk). Wskazano w nich - po pierwsze - potrzebę oparcia pedagogiki na personalizmie antropologicznym, który należy pojmować jako realistyczną wizję człowieka: osoby rozumnej, wolnej, twórczej i otwartej na Transcendencję, po drugie zaś - na związaną z tym odpowiedzialność pedagoga jako praktyka za wybór odpowiedniej filozoficznej teorii człowieka, zgodnej z rzeczywistością i integralnie ujmującej wszystkie poziomy osobowego rozwoju wychowanka. W artykułach podjęto następnie problematykę cnót jako koniecznych składników wychowania, które umożliwiają sprawne i efektywne osiąganie celów, doskonaląc życie osobowe człowieka. Podkreślono, że wychowanie jest pomocą w nabywaniu i kształtowaniu różnych sprawności, począwszy od intelektualnych przez moralne, aż po umiejętności zawodowe. Wskazano także, iż sprawą podstawową w zawodzie nauczycielskim jest znajomość natury cnót-sprawności i praktycznych kwestii ich promocji, propagowania oraz pomocy uczniom w ich nabywaniu. Ostatnie artykuły części I dotyczą niezbywalnej roli wychowania charakteru i jego miejsca w strukturze psychicznej człowieka.
Część II książki: Możliwości wychowawcze nauczyciela i szkoły obejmuje osiem tekstów: Nauczyciel - mistrzem czy urzędnikiem? Na marginesie wychowawczego zadania szkoły i pilnej potrzeby dzielności zawodowej nauczycieli (A. Rynio), Współczesne orientacje w kształceniu nauczycieli (M. Parzyszek), Rola szkoły w osobowym wychowaniu ucznia (M. Łobacz), Praca nad charakterem młodzieży w warunkach szkoły (A. Szudra-Barszcz), Prawa dziecka a wychowanie w szkole (K. Stępień), Kultura organizacyjna szkoły jako instytucji wychowawczej - raport z badań (B. Borowska), Wychowanie przez zaangażowanie na rzecz potrzebujących (K. Braun), Religijny wymiar w wychowaniu według koncepcji pedagogicznej bł. Edmunda Bojanowskiego (s. L. Opiela). Autorzy podjęli problem sposobów realizowania zawodu nauczycielskiego oraz współczesnych nurtów kształcenia nauczycieli. Zaakcentowano z jednej strony, z uwagi na kryzys wychowawczy, pilną potrzebę wychowania z udziałem świadomych swego powołania nauczycieli, z drugiej zaś wskazano na problem instrumentalizacji (przede wszystkim upolityczniania i biurokratyzacji) powołania nauczycielskiego. Podjęto także potrzebę powrotu do wychowawczej funkcji szkoły w podstawowych, możliwych do realizacji, jej wymiarach. Szkoła jako środowisko wychowania integralnego powinna na zasadach pomocniczości dopełniać i poszerzać proces formacji rodzinnej. Skuteczność wychowawczego wpływu szkoły zależy od działań prowadzących do uwyraźnienia jej profilu i zapewnienia spójności jej w celach, dążeniach i metodach. Zwrócono także uwagę na wielkie znaczenie systemu kulturowego szkoły, na który składają się: zbiór wartości, tradycje, prawa i obowiązki, wzory zachowań, normy i rytuały szkolne, charakterystyczne dla danej placówki. Wskazano, że wysoka kultura organizacyjna stanowi warunek właściwej realizacji dydaktyczno-wychowawczych zadań tej instytucji oraz jest ważnym czynnikiem kształtowania wysokiego poziomu kultury organizacyjnej społeczeństwa. Ważnym i coraz bardziej docenianym sposobem wychowania młodzieży jest jej zaangażowanie w prace wolontariatu na rzecz potrzebujących. W części tej zamieszczono również artykuł na temat pedagogiki bł. E. Bojanowskiego z podkreśleniem jej walorów dla wychowania religijnego.
Na część III publikacji pt. Wobec cywilizacji uzależnień i agresji składa się sześć artykułów: Charakterystyka cywilizacji uzależnień i nałogowej osobowości (B. Lelonek-Kuleta), Rodzaje profilaktyki uzależnień a możliwości wychowawcze nauczyciela (ks. M. Dziewiecki), Zagrożenie dzieci i młodzieży cyberprzemocą (D. Bis), Kompetencje nauczycieli wobec zagrożeń wirtualnego świata (B. Jakimiuk), „Mieć" nad „być" - problem uzależnienia młodzieży od posiadania aktualnym wyzwaniem dla nauczycieli (aspekt etyczno-pedagogiczny) (M. Łobacz), Służby społeczne wobec adolescencyjnych zachowań agresywnych i przemocowych (T. Wach). Ta część książki koncentruje się na wskazaniu głównych zagrożeń dla rozwoju dzieci i młodzieży oraz nowych wyzwań wobec nauczycieli i wychowawców, jakie płyną ze strony cywilizacji uzależnień i agresji.
Autorzy artykułów starali się wykazać związki pomiędzy dzisiejszymi sposobami organizacji życia społecznego a gwałtownym rozwojem uzależnień i przemocy wśród młodzieży. W kontekście wybranych cech współczesnej cywilizacji, które fundują tzw. „epokę nałogów" a także „cywilizację uzależnień i agresji", ukazano źródła i przyczyny powstawania mechanizmu uzależnień. Zostały również omówione przyczyny i typy zachowań agresywnych, w tym szczególnie zjawisko cyberagresji, której instrumentami są nowoczesne środki komunikowania, przede wszystkim internet. Agresja i przemoc jako zjawiska powszechne oraz złożone są trudne do definiowania, jednak podjęto próbę ich charakterystyki wskazując na granice i specyfikę wymienionych zjawisk. Zachowanie agresywne może mieć różnorodny charakter, zaś jego podział powstaje w oparciu o takie kryteria, jak: sposób wyrażania (agresja fizyczna i słowna; czynna i bierna); motywację (instrumentalna i celowa); liczbę napastników (indywidualna i grupowa); relacje pomiędzy agresorem a ofiarą (bezpośrednia, pośrednia, przemieszczona, autoagresja). Wśród przyczyn agresji wskazano na czynniki indywidualne (głównie biologiczne) i społeczne (oddziaływanie domu, szkoły, grupy rówieśniczej, mediów), bądź ich współdziałanie. Podkreślono szczególnie problem przemocy uczniowskiej w środowisku szkolnym i wskazano sposoby jego systemowego rozwiązywania.
Podjęto także rozważania nad typami i możliwościami współczesnej profilaktyki. Wykładowcy wskazali na wychowanie charakteru jako na najlepszą i najskuteczniejszą formę profilaktyki. Silny i dobry charakter to cel wychowania dzieci i młodzieży zdolnej do konstruktywnego realizowania własnych egzystencjalnych potrzeb i odpornej na destruktywną presję „cywilizacji uzależnień i agresji". Wskazano również na konieczność sięgania do realistycznej antropologii integralnej przy tworzeniu i wyborze programów profilaktyki. Brak realistycznego rozumienia człowieka decyduje o fikcyjności i iluzoryczności licznych kosztownych programów ochrony dzieci i młodzieży stosowanych w placówkach oświatowych, i czyni bezskutecznym wspierające działanie nauczyciela i szkoły.
Katarzyna Stępień
Katedra Filozofii Prawa i Praw Człowieka KUL
Wychowanie a cywilizacja uzależnień i agresji, ISBN 978- 83-88162-80-0, Fundacja Servire Veritati Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2014, ss. 406, format: 145 x 205, oprawa miękka
