W czasie II wojny światowej Zofia Kossak całkowicie zaangażowała się w działalność konspiracyjną. Była szczególnie wyczulona na pomoc drugiemu człowiekowi. Aktywnie działała w Społecznej Organizacji Samoobrony, w sekcji zwanej potocznie ochronką Ciotki bądź „wydziałem zdychulców”, zajmującej się m. in. opieką i pomocą dla starszych, zniedołężniałych, najuboższych czy rodzin więzionych bądź zabitych konspiratorów. Zarzuciła własną twórczość literacką, pisząc wyłącznie na potrzeby tajnej prasy. W swoich tekstach wielokrotnie apelowała do sumień Polaków, zwłaszcza wierzących, aby pomimo własnej trudnej sytuacji nie byli obojętni na los osób jeszcze bardziej pokrzywdzonych. Zapewne dlatego w jedynej napisanej wówczas sztuce – „Gość oczekiwany” wykorzystała motyw śląskiej bajki o Jezusie wędrującym po świecie pod postacią najbiedniejszych. Premiera przedstawienia miała miejsce w 1942 roku. Odbyła się w sali widowiskowej schroniska księży misjonarzy na warszawskim Powiślu, przy ul. Radnej 14, gdzie ukrywająca się pisarka wynajęła maleńki pokoik dla siebie i schorowanej matki. Niewiele zachowało się informacji o tym wydarzeniu. Reżyserem przedstawienia był poeta i działacz konspiracyjny Jan Janiczek, zamordowany w 1944 roku w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen. W rolę Chrystusa wcielił się Florian Berek, przedwojenny nauczyciel domowy dzieci Zofii Kossak – Anny i Witolda Szatkowskich. Pozostałe role obsadzili zapewne krewni i przyjaciele pisarki, podobnie, jak ona, zaangażowani w konspirację. Krótki opis tego bezprecedensowego spektaklu zamieściła później autorka we wstępie do książkowego wydania „Gościa Oczekiwanego”, które drukiem ukazało się w 1948 roku niemal jednocześnie w Polsce i Francji[1].
W 1945 roku Zofia Kossak wyjechała z kraju. Pobyt zaplanowany na kilka bądź kilkanaście tygodni, zaczął się przedłużać ze względu na sytuację polityczną w Polsce, a później także pozbawienie pisarki obywatelstwa i usunięcie jej książek z obiegu czytelniczego. Organizując na nowo swoje życie w Wielkiej Brytanii, Zofia Kossak nieustannie myślała o potrzebach pozostałych w kraju członków rodziny, przyjaciół i znajomych. W liście do Romana Lasockiego, rozpoczynającego pełnienie funkcji jej pełnomocnika, pisała 22 listopada 1946 roku: Na rozpoczęcie naszej współpracy posyłam ci egzemplarz sztuki teatralnej, którą teraz skończyłam. Jest wam dobrze znana, grana bowiem była swego czasu na Radnej, obecnie ją tylko rozszerzyłam i staranniej opracowałam. Mam wrażenie, że Szyfman lub Osterwa powinni się zainteresować. Jeśli pójdzie, powinna dać niezły dochód potrzebny zarówno Górkom jak i naszemu prywatnemu Caritasowi (tj. krewnym i przyjaciołom, wymagającym finansowego wsparcia – przypis red.)
Treść sztuki Zofia Kossak odtworzyła zapewne z pamięci. Początkiem 1947 roku egzemplarz „Gościa Oczekiwanego” przywiozła do Polski Wanda Krahelska-Filipowiczowa, wracająca z Wielkiej Brytanii. Niezależnie od możliwości jej wystawienia, pisarka chciała opublikować ją w czasopiśmie katolickim „Niedziela”, z którym ściśle współpracowała w Częstochowie przed wyjazdem z kraju. Redakcja gazety szybko się zgodziła. „Gość oczekiwany” ukazywał się w 1947 roku w numerach 27-41. Roman Lasocki rozesłał tekst sztuki do drukarni, które wydawały utwory Zofii Kossak, jednak początkowo nie spotkał się z entuzjazmem. Otrzymałem od p. Zofii Kossak maszynopis sztuki „Gość Oczekiwany”. Zapoznałem się z tym utworem, którego treść kiedyś w czasie okupacji p. Zofia referowała. Inscenizacja rzeczy tej jest tak trudna, że o wystawieniu jej na scenach amatorskich, a nawet mniej zasobnych, prowincjonalnych teatrach nie można myśleć. Pierwszorzędne zaś sceny, będącymi obecnie państwowymi, dla utworu o tej ideologii są niedostępne. W wydaniu książkowym rzeczy dramatyczne nawet piór takich jak p. Kossak nie mają widoków poczytności. (list z Drukarni św. Wojciecha, 25.01.1947, zbiory Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej). Dopiero w kolejnym roku do sprawy pozytywnie odniosło się wydawnictwo Pallotinum: Zdecydowaliśmy się również na wydanie „Gościa Oczekiwanego”, chociaż naszym zdaniem utwór ten nie jest na miarę talentu Z. Kossak. Mimo to wydrukujemy go chętnie bo problem został ujęty ciekawie i sugestywnie. Umowę będziemy mogli podpisać dopiero po otrzymaniu pozytywnej odpowiedzi cenzury. (list z 18.02.1948 roku, zbiory Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej). Pełnomocnik pisarki – Roman Lasocki w odpowiedzi napisał: Z przyjemnością witam decyzję Wydawnictwa na publikację „Gościa Oczekiwanego” – ze względu choćby na to, że ukazanie się tej książki odświeży w pamięci czytających te chwile, które przeżyli słuchając, w warunkach konspiracyjnych, na sali domu przy ulicy Radnej jedynego, w czasie okupacji przedstawienia teatralnego o charakterze katolickim. (list z21.02.1948 roku, zbiory Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej). Pomimo początkowych obiekcji, Pallotinum wydrukowało 4865 egzemplarzy sztuki, do sprzedaży w drugiej połowie 1948 roku trafiło 4665 egz., a niespełna pół roku później w magazynie wydawnictwa zostało nieco ponad 500 egz. Sztuka nieznana wcześniej szerokiemu odbiorcy spotkała się z dużym zainteresowaniem, stąd zapewne popularność jej wystawiania przez amatorskie zespoły teatralne, jak ten, prowadzony w latach 1948-49 przez ks. Karola Wojtyłę przy parafii w małopolskiej Niegowici, ale też w Wieluniu czy Wejherowie.
W tym samym 1948 roku, a później także w 1957 roku „Gościa oczekiwanego” kilkakrotnie wystawił też amatorski zespół teatralny w teatrze miejskim w Cieszynie, jednak przedstawienie szybko zdjęto z afisza. W latach 60. kilkakrotnie listownie zwracano się do Zofii Kossak z prośbą o zgodę na jej wystawienie, ale ostatecznie zamiary inicjatorów były udaremniane przez władze. Na kilkadziesiąt lat sztuka popadła w zapomnienie, dopiero pod koniec lat 80. w Cieszynie powrócił pomysł zagrania utworu pisarki związanej z ziemią cieszyńską. Amatorski zespół teatralny działający przy parafii św. Elżbiety, kierowany przez s. Jadwigę Wyrozumską, wystawił „Gościa oczekiwanego” w 1987 roku w świetlicy szpitalnej. Dzięki zaangażowaniu aktorów nieprofesjonalnych od 1994 roku sztuka nieprzerwanie co roku pojawia się na deskach cieszyńskiego teatru, przyciągając rzesze zainteresowanych. W 1994 roku doczekała się też profesjonalnej adaptacji w Teatrze Telewizji. W przedstawieniu w reżyserii Artura Hoffmanna wystąpiła wówczas czołówka krakowskich aktorów, m. in. Anna Dymna, Andrzej Grabowski czy Krzysztof Globisz.
Na kolejną falę zainteresowania „Gościem oczekiwanym” trzeba było poczekać niemal 20 lat. W 2002 roku Edycja św. Pawła wydała trzecią wersję książkową dramatu Zofii Kossak. Miało to związek z ostatnią pielgrzymką Ojca Świętego Jana Pawła II do Polski. 17 sierpnia 2002 roku – w dniu konsekracji przez papieża sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach wystawiono „Oratorium beskidzkie” w wykonaniu artystów Filharmonii Śląskiej oraz muzyków ludowych, skomponowane przez Janusza Kohuta na podstawie sztuki Zofii Kossak. O „Gościu oczekiwanym” i jego autorce znów przez chwilę było głośno w ogólnopolskich mediach.
Minęły znów kolejne lata… Dzięki staraniom środowisk, dla których postać Zofii Kossak i jej twórczość jest ważna, poprzez promowanie oraz sukcesywnie wznawianie jej książek przywraca się pisarkę do szerszego obiegu czytelniczego.
Oby to najnowsze wydanie „Gościa oczekiwanego” było okazją nie tylko do poznania treści sztuki, ale też ponownego wystawienia jej, poza Śląskiem Cieszyńskim, w innych miejscach kraju. Udało się to już w Lublinie, gdzie w 2024 roku dzięki projektowi Ośrodka Akademii Młodzieżowej na podstawie sztuki Zofii Kossak powstał film pełnometrażowy, w którym wzięli udział młodzi ludzie, zarówno jako aktorzy, ale też członkowie ekipy filmowej.
Czy będzie to jednorazowa próba zmierzenia się młodego pokolenia z twórczością Zofii Kossak – czas pokaże. Choć wiele się zmieniło od premiery „Gościa oczekiwanego”, jego przesłanie pozostaje przecież nieustająco aktualne i zrozumiałe dla każdego.
Diana Pieczonka-Giec Kierownik Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich
[1] „Gość oczekiwany” został wydany we francuskim Lens przez Michała Kwiatkowskiego, założyciela czasopisma polonijnego „Narodowiec”.
Zofia Kossak, Gość oczekiwany, ISBN 978-83-66618-31-2, Fundacja Servire Veritati IEN, Lublin 2025, format: 210x145, ss. 135, oprawa twarda
