"Ja nie mogę z tego zrezygnować, to jest w tej chwili moja ambona i mój konfesjonał, i wszystko. Życie ucieka, na co mam czekać. Jakim byłbym księdzem, gdybym z tych możliwości duszpasterskich, jakie mam, nie korzystał" - te słowa Ks. Prymasa z 23 września 1956 roku zanotowane przez świadka wypowiedzi, a odnoszące się do prowadzonej przez Niego z miejsc uwięzienia korespondencji, stały się jak gdyby mottem II tomu Dziel zebranych. Jakże bliskie są one owym Pawłowym, sprzed niespełna dwu tysięcy lat: "Biada mi, gdybym nie głosił Ewangelii" (l Kor 9,16).
Tom II Dzieł obejmuje te pisma - w szerokim tego słowa znaczeniu - Ks. Prymasa, które powstały w latach, kiedy był więziony, czyli od 1953 do 1956 roku. Tom III nawiąże do owych lat przynosząc teksty powstałe od powrotu do Warszawy w październiku 1956 roku.
W tomie II odstąpiono częściowo od zasad przyjętych przez Komitet Redakcyjny i objaśnionych w t. I z uwagi na brak wygłaszanych kazań i przemówień.
W części pierwszej pomieszczono tu teksty Ks. Prymasa związane z uroczystością odnowienia Ślubów króla Jana Kazimierza, która odbyła się na Jasnej Górze 26 sierpnia 1956 roku, oraz dotyczące przygotowania narodu do Milenium Chrztu Polski. W tekstach tych starano się jak najwierniej zachować nawet pisownię Ks. Prymasa.
Część drugą stanowią listy Ks. Prymasa. Zdecydowano się bowiem na włączenie do tomu II części korespondencji z okresu więziennego, dotyczącej spraw Kościoła w Polsce. Listy te - publikowane tu w całości lub we fragmentach - miały wprawdzie charakter prywatny (tylko takie mogły dotrzeć do adresatów), lecz ich treść dotyczyła spraw publicznych, duszpasterskich. Są one żywym dowodem nieustannej troski uwięzionego Ks. Prymasa o losy Kościoła, o program duszpasterski dla narodu, o działalność i życie wewnętrzne zakonów. Można je porównać do Pawłowych "listów więziennych".
Opuszczono w nich te części tekstu (zaznaczając to każdorazowo), które odnoszą się do spraw prywatnych lub dotyczą konkretnych osób. Listy ułożone są blokami, według adresatów, w ramach bloków chronologicznie.
Niektóre z listów, jak na przykład do paulinów, były już publikowane, m. in. w Wielkiej Nowennie Tysiąclecia (Paris 1962), we Wszystko postawiłem na Maryję (Paris 1980). Inne krążyły w obiegu "podziemnym", przepisywane wielokrotnie i rozpowszechniane. Jeszcze inne ukazują się po raz pierwszy.
Z wydania wyłączono korespondencję prywatną, jak listy do ojca i do rodziny.
Nie wchodzą też do tego wydania Zapiski więzienne zgodnie z zasadą, że włącza się tylko teksty mające charakter publicznego nauczania duszpasterskiego. Należy tu jednak podkreślić, że Zapiski więzienne Ks. Prymasa, mające już kilkanaście wydań w kraju i za granicą, są żywym zapisem wydarzeń z okresu uwięzienia, stanowią ważny przyczynek do dziejów Kościoła w Polsce i są źródłem wielorakich informacji. Pozwalają też lepiej zrozumieć niektóre teksty tomu II Dziel zebranych.
Na szczególną uwagę zasługuje tekst odnowionych Ślubów króla Jana Kazimierza, napisany przez Ks. Prymasa w Komańczy 16 maja 1956 roku i przesłany na Jasną Górę na uroczystość 26 sierpnia. W imieniu Episkopatu i całego narodu Śluby odczytał biskup Michał Klepacz. Są one ponawiane co roku na Jasnej Górze i w parafiach.
Ks. Prymas napisał też w Komańczy adoracje stanowe przed uroczystością 26 sierpnia i kazania będące komentarzami do Ślubów Jasnogórskich. Oba zbiory wchodzą do tomu II naszej edycji.
Wszystkie te prace powstawały w odosobnieniu, bez możliwości bezpośredniego kontaktu z biskupami, kapłanami i ludem Bożym, bez zaplecza bibliotecznego. Jedyną niemal lekturą Ks. Prymasa było Pismo święte, brewiarz i mszał.
Teksty Ks. Prymasa były przewożone nielegalnie z Komańczy przez różne osoby odwiedzające, za specjalną przepustką z UBP, i dostarczane na Jasną Górę, gdzie trwała ukryta praca paulinów i Instytutu nad wprowadzaniem w czyn idei odnowionych Ślubów Narodu.
W omawianym okresie Ks. Prymas opracował i dał podwaliny pod nowy program duszpasterski - przygotowania narodu na Milenium Chrztu poprzez realizację Ślubów Jasnogórskich i Wielką Nowennę. Ukazał nową rolę sanktuarium maryjnego Jasnej Góry.
Jeszcze w Komańczy Ks. Prymas napisał także Czytania na maj 1957. Ukazały się one wkrótce nakładem Jasnej Góry pod tytułem Wypełniamy Jasnogórskie Śluby Narodu. Czytania zostały włączone do tomu II, również ze względu na datę ich ukończenia.
Podstawą źródłową tomu II Dzieł są rękopisy, teksty (maszynopisy) autoryzowane przez Ks. Prymasa, w jednym wypadku przedruk z książki, materiały archiwalne potwierdzone przez upoważnione osoby.
Niektóre z tekstów mają kilka wersji autoryzowanych przez Autora i dostosowanych do potrzeb duszpasterskich lub do druku. Za podstawę w zasadzie przyjmowano rękopis lub tekst najwcześniejszy. Wyjątki od reguły opisano w metrykach.
Zasady edytorskie zachowano te same co w tomie I - dotyczy to sposobu datowania, cytacji biblijnych i łacińskich, oznaczania tytułów, opracowania komentarzy i metryk tekstów.
Tom II zamykają Aneksy: m. in. kalendarium okresu więziennego, komunikaty Rządu i Episkopatu, listy dotyczące sytuacji Ks. Prymasa, memoriały, komunikat o uwolnieniu i powrocie Ks. Prymasa.
Na końcu zamieszczono odnalezione teksty z lat 1950-1953, które przynależą do tomu I. Indeksy: rzeczowy, osób i nazw geograficznych, ujmują szkicowo problematykę tomu, ułatwiając zorientowanie się w zebranym materiale.
Marian Bizon i Mirosława Plaskacz
kard. Stefan Wyszyński, Dzieła zebrane. Tom II. 1953-1956, ISBN 83-903359-2-1, Soli Deo, Warszawa 1995, forma: 150 x 210, ss. 296, oprawa twarda
