Istnieje przekonanie, że to nie wojny, ale wielkie idee przemieniają oblicze świata. One bowiem stoją u źródeł wielkich ruchów społecznych, one zmieniają ludzką świadomość. O tym, że idea narodowa w ogromnej mierze kształtowała postawę polskich środowisk politycznych przekonywać nikogo nie trzeba. Wiadomo zaś, że to tzw. "starzy" narodowcy dali podstawy myśli narodowo-państwowej w niepodległym państwie okresu międzywojennego. Mianem "starych" określa się zwykle twórców ruchu narodowego, którzy brali udział w tworzeniu podstaw siły Narodowej Demokracji przed I wojną światową. Byli też oni czynnie zaangażowani w walkę o odzyskanie niepodległości Polski (szczególnie na płaszczyźnie politycznej). Poznanie, jak ewoluowała ich myśl w okresie suwerennego bytu II Rzeczpospolitej ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia historii ruchu narodowego w ogóle. Człowiek, a więc i analogicznie grupa społeczna, działa na bazie pewnego rozumienia świata. Działanie to jest po prostu wyrazem jakiejś intelektualnej wizji, jej materializacją w czynach. Poznanie owych wizji i poglądów to fundament zrozumienia motywów ludzkiego działania, w tym wypadku działalności polityków narodowych. Dotykam tutaj kluczowego problemu, a mianowicie kwestii rozumienia historii. Otóż sama odsłona suchych wydarzeń historycznych występuje najczęściej u historyków piszących w nurcie pozytywistycznym, gdzie zasadniczym pytaniem naukowo twórczym jest pytanie ,jak?", a nie zaczerpnięte z koncepcji nauki klasycznej - pytanie "dlaczego?" Jestem zasadniczo zwolennikiem tej drugiej (pierwotnej) koncepcji nauki. Nie wystarczy bowiem znać jakąś sumę suchych faktów, by stwierdzić, że się przeszłość rozumie. Dla zrozumienia konieczne jest poznanie przyczyn wydarzeń, a więc takich, czy innych motywów ludzkich działań. Temu właśnie służy zaznajomienie się z poglądami danych ugrupowań i osób.
Oprócz ukazania ewolucji myśli "starych" narodowców w okresie międzywojennym, za cel niniejszej pracy stawiam sobie również wniknięcie w relacje zachodzące między poglądami poszczególnych polityków narodowych na zasadzie wykazania związków przyczynowo-skutkowych. Ważne też będzie wskazanie na różnice poglądów konkretnych narodowców, szczególnie tam, gdzie mieliśmy do czynienia z ważnymi dyskusjami politycznymi. Nie zamierzam jednak podejmować głębszej analizy porównawczej myśli "starych" i "młodych" endeków. Wątek ten rozwijam tylko tam, gdzie wydaje się to być konieczne, przy czym chodziłoby tu raczej o myśl polityków "młodo-endeckich" związanych ze Stronnictwem Narodowym. Stanowisko młodzieży narodowo-radykalnej ujęte jest w sposób marginalny, i dotyczy niemal wyłącznie bezpośrednich konfrontacji intelektualnych (np. prasowych) ze "starymi" (Tadeusz Dworak). Szersze podjęcie tego wątku oddalałoby pracę od tematu. Tam, gdzie wydaje się to być potrzebne nie uciekam od oceny konkretnych, głoszonych przez kręgi narodowe tez. Myśl polityczna suponuje bowiem określone rozumienie człowieka i świata, które jest prawdziwe lub fałszywe. Zaznaczyć przy tym należy, iż za kryterium oceny przyjmuję rozwiązanie zaczerpnięte z filozofii klasycznej, uprawianej w realistycznym nurcie arystotelesowsko-tomistycznym; ta bowiem posiada wszelkie znamiona naukowości (intersubiektywnie sprawdzalna), gdyż wolna jest od naleciałości idealistycznych i ideologicznych.
Sięganie do tradycji myśli politycznej stało się dzisiaj wielce niepopularne. Wszystko co w tej dziedzinie wykracza przed 1989 rok nazywa się "odgrzewaniem stereotypów". A już naprawdę za niedopuszczalne traktuje się odwoływanie do spuścizny "endeckiej". Jeśli ktoś przyznaje się otwarcie do tej tradycji prowadzi go to często do izolacji w środowiskach inteligenckich. Tymczasem przy głębszej analizie okazuje się, że mamy tu do czynienia z dorobkiem niespotykanym w całej historii Polski. Tak naprawdę bowiem polska myśl niepodległościowa przeżywać zaczęła swój największy rozkwit pod koniec XIX i w pierwszej połowie XX wieku, a' to w ogromnej mierze dzięki narodowcom.
Jako Polacy przyzwyczajeni jesteśmy do romantycznych wzorów w zachowaniu politycznym. Świadczą o tym rozliczne powstania i zrywy narodowe, nacechowane dużym pierwiastkiem uczuciowego patriotyzmu. Przez całe, dziesięciolecia komunistycznego zniewolenia odcięci byliśmy od drugiego nurtu tradycji polityki polskiej, który najkrócej nazwać by można realistycznym. Mało kto pamięta, że odbudowanie niepodległego państwa w 1918 roku poprzedzone było nie tylko szaleńczym zrywem Legionów. Dokonało się ono o wiele bardziej dzięki dogłębnie przemyślanej i zaplanowanej pracy narodowców polskich. Również mało kto wie, że Narodowa Demokracja była prawdziwie zwycięskim ugrupowaniem w I wojnie światowej, nieporównywalnie bardziej zasłużonym dla sprawy polskiej niż jakiekolwiek inne stronnictwo. Tylko nieliczni sięgają dziś po prawdziwe arcydzieło literatury politycznej okresu międzywojnia autorstwa Romana Dmowskie go zatytułowanego: "Polityka polska i odbudowanie państwa polskiego". A szkoda! Mógłby to bowiem być swoisty elementarz polskiego myślenia o polityce. Wydaje się, że współczesnych naszych działaczy cechuje brak szerszego spojrzenia na sprawy Ojczyzny, Europy i świata. Cierpimy na chroniczny niedostatek mężów stanu, zdolnych do perspektywicznego patrzenia na dziejowy rozwój Polski~ w oderwaniu od stereotypowych sądów globalistycznych, tak modnych w zachodnich ośrodkach ideologicznych. Zdolność do samodzielnego spojrzenia jest umiejętnością niezwykle trudną, wymagającą ogromnego wysiłku i pracy. Warunkiem koniecznym jest tu również sięgnięcie do tradycji - naturalnie nie na sposób tępego naśladownictwa dawnych rozwiązań, ale na zasadzie mądrego wykorzystania niegdysiejszych wzorców myślenia o polityce.
Mam nadzieję, że książka, którą oddaję państwu do ręki spełni nade wszystko ważki cel poznawczy, z drugiej zaś strony będzie w jakiejś mierze pożyteczną dla rozwoju naszego myślenia o polityce.
(ze wstępu Autora)
Mieczysław Ryba, Naród a polityka. Myśl społeczno-polityczna twórców ruchu narodowego w okresie międzywojennym, ISBN 83-910061-7-4, Fundacja Servire Veritati Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 1999, ss. 206, format: 160 x 235, oprawa miękka
