Wartości a przemoc

Tytuł publikacji — Wartości a przemoc — akcentuje zasadniczy wątek rozważań autorki, byłej więźniarki Auschwitz. Chodzi o wartości jako podstawę postępowania ludzi i o przemoc, uprawianą przez ludzi powodujących poprzez swoje działanie cierpienie i śmierć innych ludzi.
Książka jest rozprawą socjologiczną a tematem rozważań jest społeczność obozowa i jej uwarunkowania, są ludzie i stosunki między ludźmi wytworzone w określonej przestrzeni i w określonym czasie.
Socjologiczne rozważania Pawełczyńskiej, są dokładną i szczegółową analizą tego, czym był Auschwitz, odkrywającą pokłady i poziomy tamtego świata i ustroju. Poszczególne rozdziały książki Pawełczyńskiej są przekrojami obozu i społeczności więźniarskiej.
Na wstępie autorka przedstawia uwarunkowania zewnętrzne, świat poza obozem, dalej przechodzi do kreślenia przestrzeni, umiejscowienia i struktury obozu, przedstawia przebieg dnia uwięzionych w Auschwitz, a w rozdziałach piątym i szóstym, będących główną osią książki, analizuje zróżnicowanie społeczności więźniarskiej oraz skutki wynikające z nierówności szans na przeżycie.
Stwierdzając fakt nierówności szans już w chwili przybycia do obozu i nierówności szans obrony autorka podejmuje kwestię, co dało ludziom uwięzionym w Auschwitz oparcie, skąd czerpali nadzieję, siłę do przetrwania i oporu.
Oparte na autopsji rozważania Anny Pawełczyńskiej, jej wnikliwa analiza społeczności więźniarskiej, w znaczący i istotny sposób uzupełniają i pogłębiają liczne wspomnienia i relacje o przeżyciu KL Auschwitz. Odkrywają, opartą na podejściu poznawczym i analitycznym, wiedzę o funkcjonowaniu tego, co niektórzy zwą „Planetą Auschwitz".
Książka Wartości a przemoc powstała po blisko 30 latach od pobytu w obozie i spotkała się z dużym oddźwiękiem. Pisząc o wartościach, jako oparciu dla postaw i czynów, Anna Pawełczyńska kreśli w gruncie rzeczy portret własnego pokolenia i tej warstwy społeczeństwa polskiego, która przewidziana była przez okupanta hitlerowskiego do natychmiastowego wytępienia.
Redakcja „Polityki" przyznała książce w 1974 roku nagrodę w dziedzinie prac naukowych i popularnonaukowych o najnowszej historii Polski. Polskie Towarzystwo Socjologiczne wyróżniło autorkę nagrodą im. Stanisława Ossowskiego. W 1979 r. ukazała się edycja amerykańska (Values and Violence in Auschwitz), a w 2001 r.przekład niemieckojęzyczny (Werte gegen Gewalt).
O autorce
Urodzona w 1922 r. autorka już na przełomie lat 1939 i 1940 włączyła się w struktury konspiracji skierowanej przeciwko niemieckiemu okupantowi, kontynuując naukę w jednym z działających w podziemiu liceów warszawskich. W kwietniu 1940 roku Anna Pawełczyńska wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej i jako łączniczka czynnie działała w strukturach polskiego państwa podziemnego.
Po aresztowaniu w dniu 15 sierpnia 1942 roku przez dziewięć miesięcy była uwięziona na Pawiaku. Do KL Auschwitz została przywieziona 13 maja 1943 roku, gdzie została zarejestrowana jako więźniarka polityczna nr obozowy 44764. Anna Pawełczyńska od maja 1943 do października 1944 roku była więźniarką obozu koncentracyjnego Birkenau.
Pracowała w komandach na terenie obozu kobiecego, wraz z komandami zewnętrznymi wyruszała do pracy na polach poza obozem, zachorowała i przebywała w „rewirze" więźniarskim — aż późną jesienią 1943 roku współwięźniarki, znające Annę Pawełczyńska jeszcze z działalności w podziemiu w Warszawie i wspólnego pobytu na Pawiaku, „wyciągnęły" ją z komanda zewnętrznego i umożliwiły pracę w paczkarni, która mieściła się w jednym z baraków na odcinku BIb obozu Birkenau.
Pracując już pod dachem — Anna Pawełczyńska obserwowała i analizowała wydarzenia i funkcjonowanie obozu. Zachowała czynną postawę — ponownie podjęła konspiracyjną działalność rozpoczętą wcześniej w Warszawie.
Między innymi wspólnie z Zofią Brodzikowską-Pohorecką, Janiną Tollik, Anną Zarzycką (Ewą Agapsowicz) i Marią Mazurkiewicz, z narażeniem życia sporządzała konspiracyjnie wykazy dzieci i kobiet przywożonych do KL Auschwitz w sierpniu i wrześniu 1944 roku, w trakcie tłumienia i po upadku powstania warszawskiego. Sporządzone wtedy wykazy, przekazane drogą konspiracyjną na zewnątrz obozu, są w wielu przypadkach jedynym dokumentem świadczącym o pobycie danej osoby w KL Auschwitz.
Pod koniec października 1944 roku Anna Pawełczyńska została przeniesiona do Drezna, do jednego z podobozów KL Flossenbürg przy fabryce koncernu Zeiss-Ikon. W kwietniu 1944 roku, podczas ewakuacji podobozu wobec zbliżania się frontu, zbiegła z kolumny marszowej i ukrywała się do 7 maja 1945 roku. W tym samym roku wróciła do Warszawy, gdzie rozpoczęła studia socjologiczne u Stanisława Ossowskiego, Jana Strzeleckiego i Marii Ossowskiej.
Droga życiowa, studia uniwersyteckie, zaangażowanie społeczne i działalność naukowa w dziedzinie empirycznych badań społecznych i badania opinii publicznej wyposażyły profesor Annę Pawełczyńską w warsztat naukowy, który umożliwił jej napisanie książki Wartości a przemoc. Dysponując gruntownym i wszechstronnym przygotowaniem, z dystansu 30 lat skierowała naukowe narzędzia badawcze na dramatyczny okres własnego życia, jakim był pobyt w Birkenau.

Anna Pawełczyńska, Wartości a przemoc, ISBN 83-70-38-090-5, Test, Lublin 2004, format 120 x 195, ss. 252, oprawa miękka